Xitoyning Xubey provinsiyasidagi «Uch dara» to‘g‘oni sayyoraning aylanishini sekinlashtirdi va kunning yorug‘ vaqtini uzaytirdi. Bu haqda NASA vakili doktor Benjamin Fong Chao ma’lum qildi.

Yanszi daryosidagi to‘g‘on 2012 yilda qurilgan. Uning uzunligi 2335 metr va balandligi 185 metr. Inshootda taxminan 40 kub.km suv bor, bu qariyb 38 trillion litrga teng. Bu suv dengiz sathidan 175 metr balandlikda saqlanadi. «Uch dara» dunyodagi eng katta GES hisoblanadi.

NASA mutaxassislarining ta’kidlashicha, to‘g‘on ta’sirida sayyorada massa taqsimoti o‘zgargan va Yerdagi kun 0,06 mikrosekundga cho‘zilgan. Yer o‘qi 2 santimetrga siljigan. O‘zgarishlar juda kichik bo‘lsa-da, zamonaviy qurilmalar ularni aniqlashga qodir.

Xo‘sh, bu qanday sodir bo‘ldi?

Xitoydagi «Uch dara» to‘g‘onining sayyora aylanishiga ta’sir ko‘rsatgani juda qiziq va ilmiy jihatdan muhim hodisadir. Bu to‘g‘on Yanszi daryosida qurilgan bo‘lib, unda 40 kub.km suv to‘plangan. Bu miqdordagi suvning joylashuvi Yerdagi massa taqsimotiga ta’sir qiladi. Massa taqsimoti o‘zgarganda, Yerning aylanish dinamikasida ham kichik o‘zgarishlar ro‘y berishi mumkin.

Masalan, Yer girdobi singari harakat qilgani uchun undagi har qanday katta massa bir nuqtada joylashganda, girdoba tarzidagi harakatni sekinlashtiradi. Bu «uch dara» to‘g‘onidagi suvning yuqori balandlikda joylashgani tufayli yuz beradi. Suv dengiz sathidan 175 metr balandda bo‘lgani uchun Yerning momenti o‘zgarib, kun uzoqroq davom eta boshlaydi. NASA mutaxassislari bu o‘zgarishni 0,06 mikrosekund deb baholagan. Shuningdek, Yer o‘qi ham 2 sm ga ko‘chgan.

Garchi bu o‘zgarishlar inson hayotida sezilarli bo‘lmasa-da, yuqori aniqlikdagi zamonaviy qurilmalar orqali ularni qayd etish mumkin. Bu voqea Yer va undagi tabiiy jarayonlarni qanday miqyosdagi inson faoliyati o‘zgartira olishini ko‘rsatadi.

«Uch dara» to‘g‘oni bilan bog‘liq yana bir qiziq fakt shundaki, uni qurish jarayonida Xitoy hukumati 1,3 milliondan ortiq odamni ko‘chirishga majbur bo‘ldi. Bu zamonaviy tarixdagi eng yirik majburiy ko‘chirish jarayoni hisoblanadi. To‘g‘onning qurilishi 13 ta shahar, 140 ta shaharcha va 1 350 ta qishloqning qisman yoki to‘liq suv ostida qolishiga olib kelgan. Shuningdek, 1 300 dan ortiq arxeologik va madaniy ahamiyatga ega ob’ektlar ham yo‘qolgan  Shuningdek, ekologlar bu inshoot mintaqadagi ekotizimga ham salbiy ta’sir ko‘rsatganini ta’kidlashadi. Ba’zi turlar yo‘qolib ketish xavfi ostida qolgan. Shu bilan birga, «Uch dara» GESi dunyodagi eng yuqori elektr ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘lgan inshootga aylangan — yiliga taxminan 100 teravat-soat elektr energiyasi ishlab chiqaradi.

«Uch dara» to‘g‘oni insoniyatning muhandislik salohiyati qanday ulkan miqyosdagi ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini namoyon qiladigan yorqin misoldir. U Yerning aylanish tezligiga oz bo‘lsa-da ta’sir ko‘rsatib, kunning uzayishiga olib kelgan. Shu bilan birga, bu inshoot orqali energiya yetishtirishda rekord natijalar qayd etilgan bo‘lsa-da, uning ekologik va ijtimoiy oqibatlari ham jiddiy bo‘lgan. Millionlab insonlar o‘z uylaridan voz kechishga majbur bo‘lgan, tarixiy meroslar suv ostida qolgan.

Iroda Jo‘rayeva, Abror Sodiqov, Ulug‘bek To‘xtayev, O‘zA